NÛBEHARA BIÇÛKAN Arapça-Kürtçe Sözlük_(Ciltli)

İsminin birinci kısmının “Nûbehar” (İlkbaharı) mı yoksa “Nûbar” (İlk Ürün) mı olduğu konusunda farklı görüşler olan, ayrıca “Nûbihar”, “Nûbuhar” ve “Nobar” şeklinde de yazılıp telaffuz edilen bu eser 1683 yılında manzum olarak hazırlanmıştır. Bir giriş ve “kıta” adı verilen 13 bölümden oluşup, farklı nüshalara göre yaklaşık 220 beyit içermektedir. Giriş, birinci bölüm ve son bölüm “mesnevî”nin kafiye sistemi (aa-bb-cc-…) ile hazırlanırken; aradaki on bir bölümde “gazel”in kafiye sistemi (aa-ba-ca-…) uygulanmıştır.  Xanî arûzun vezin sistemi olarak  toplam 19 bahir türünden başta recez olmak üzere klasik Kürt şiirine uygun olan yedi tanesini (recez-hezec-remel-mudari’-besît-serî’-muteqarib) kullanmıştır. Giriş ve birinci bölümün beyitleri tamamen Kürtçe olup, karşılıklı kelimelerin sıralandığı asıl sözlük kısmı ikinci bölüm ile başlamaktadır. Sözlük bölümlerindeki kelime ve ifadeler Arapça-Kürtçe olarak sıralandıkları gibi Kürtçe-Arapça olarak da sıralanmıştır. Bu bakımdan eser Arapça-Kürtçe olduğu kadar Kürtçe-Arapça bir sözlük de sayılır. Karşılıklı kelime ve ifadeleri birbirine bağlamada kullanılan anlatım dili ise tamamen Kürtçedir. Böylece karşılıklı kelimelerin dışında önemli oranda Kürtçe kelime ve ekler ortaya çıkmıştır. Xanî’nin kendi ifadesiyle “ji bo biçûkê Kurmancan” (Kürt çocukları için) hazırladığı bu eseri önemli kılan faktörlerden bazıları şunlardır:

- Genel anlamda Kürt dilinde yazılmış ilk sözlüktür. Böylece Kürt sözlükçülüğü didaktik amaçlı manzum bir eserle başlamıştır.   
- Bu sözlük Xanî döneminden başlamak üzere Kürt medreselerinde ders kitabı olarak okunup ezberlenmiş, böylece şairimizin en büyük ideali ve amacı olan “anadilde eğitim” onun bu eseri sayesinde kısmen de olsa gerçekleşmiştir.
- Beyitlerde karşılıklı olarak yer alan Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça kelimeler rasgele değil, belirli konularda yoğunlaşmak üzere seçilmişlerdir. Xanî bu seçim ve yoğunlaşma çerçevesinde konuları işlemede “yakından uzağa”, “kolaydan zora”, “bilinenden bilinmeyene” ve “tümdengelim” yöntem ve tekniklerini başarılı bir şekilde uygulayıp pedagojik bir perspektif sergilemiştir.

Ehmedê Xanî Külliyatı 1: Nûbehara Biçûkan
                 
Ev berhema ku derbarê perçeyê navê wê yê yekemîn de ka ev nav bi wateya demsalê “Nûbehar” e yan bi wateya fêkiya nû “Nûbar” e fikrên jihevcuda hene û ev nav wekî “Nûbihar”, “Nûbehar” û “Nobar” jî tê nivîsandin û bilêvkirin, di sala 1683an de menzûmkî hatiye amadekirin. Berhem ji destpêkek, 13 beşên bi navên “qit’e” û li gorî nusxeyên jihevcuda kêm-zêde ji 220 malikan pêk tê. Destpêk, beşa yekem û beşa dawîn li gor rêzbendiya “mesnewî”yê (aa-bb-cc-…); yazdeh beşên din jî li gorî sîstema “xezel”ê hatine qafiyekirin. Xanî di vê berhemê de bi tevayî ji 19 pêlawaz(behr)ên sîstema kêş (wezn)a ‘erûzê 7 pêlawazên ku munasibê helbesta kurdî ya klasîk in bi kar anîne ku ew jî ev in: Recez-hezec-remel-mudari’-besît-serî’-muteqarib. Malikên destpêkê û yên beşa yekemîn bi tevayî kurdî ne. Qismê ferhengê ku bêje û termên ‘erebî û kurdî tê de hatine rêzkirin û pêşberkirin ji qismê duyemîn dest pê dike. Bêje û têrmên ferhengê çawa ku wekî ‘erebî-kurdî hatine rêzkirin, wekî kurdî-‘erebî jî hatine rêzkirin. Ji ber vê berhem herçiqas ‘erebî-kurdî tê hesibandin, ewqas kurdî-‘erebî jî ye. Lê di îfadekirin û bihevxistina bêje û têrman de zimanê vegotinê kurdî ye. Bi vî awayî, ji bilî bêjeyên kurdî yên ku bi yên ‘erebî re hatine pêşberkirin gelek bêje û îlaweyên kurdî yên bi serê xwe jî derketine holê. Hinek ji pêkerên ku vê berhema ku Xanî dibêje min ew “ji bo zarokê kurmancan” çêkiriye digerînin girîng ev in:

- Bi giştî yekemîn ferhenga kurdî ye. Bi vî awayî ferhengnivîsiya kurdî bi ferhengek menzûm a hînkerî/dîdaktîk dest pê kiriye.
- Ev ferheng ji dema Xanî û pê ve di medreseyên kurdan de wekî kitêba dersê hatiye xwendin û jiberkirin. Bi vî awayî, mengî û amanca şa’irê me ku zimanê zikmakî bibe zimanê perwerdehî, bi saya vê ferhengê qismî be jî hatiye cî.
- Bêjeyên ku di malikên vê behremê de wekî ‘erebî-kurdî yan jî kurdî-‘erebî hatine pêşberkirin ne bi awayekî rasthatî û bêrêbaz, belkî li gorî têfikirbîna hinek mijarên diyarkirî hatine hilbijartin. Xanî di çarçoveya vê têfikirbûn û hilbijartinê de di tespîtkirina mijaran û girtina wan a dest de rêbazên “ji nêz ber bi dûr ve”; “ji tiştên hêsan ber bi tiştên zor ve”; “ji tiştên ku tên zanîn ber bi tiştên ku nayên zanîn ve” û “ji tevahî ber bi perçeyan ve” bi awayekî serkeftî sepandiye û bergehek pedagojîk pêşan daye.

Ji bo Nûbeharê çi gotin?

Amanca Xanî ew bû ku vê ferhengê bike nav sîstema perwerdehiyê ya ku di bin hakimiyeta ‘erebî de bû û bi vî awayî statuya zimanê kurdî ya daketî bilind bike.
Amir Hassanpour, Kürdistan’da Milliyetçilik ve Dil

Vê berhema ku ‘alimên Kurdistanê gelek girîngî pê dane, di nav sîstema perwerdehiya medreseyê de ji xwe re cihek girtiye.
Jan Dost, ed-Durru’s-Semîn Fî Şerhi Mem û Zîn

Vê ferhenga ku Xanî bi amanca pêkanîna perwerdehiya bi zimanê zikmakî ji zarokên kurdan re xizmet bike amade kiriye, di eslê xwe de bi danxwendin û jiberkirina wê wekî kitêba dersê di medreseyên Kurdistanê de ev amanca nivîskar aniye cî.
Tehsîn Îbrahîm Doskî, el-Medxel Lî Dîraseti’l-Edebi’l-Kurdî

Wek ku dixuye, Xaniyê nemir rûmeteka mezin daye zarûkên kurdan û xwestiye bi nivîsîna vê ferhengê di fêrbûna zimanê ‘Erebî da ji wan ra bibe alîkar. Piştî ku xwendina Kurdî li Kurdistanê serbest bû zarûkên kurdan ev ferhenga hêja bi zewqeka mezin dixwendin, hin zarûkên Kurdan jî ew jiber dikirin.
M. Emîn Bozarslan, Mem û Zîn


Nûbehar için söylenenler

Xanî’nin amacı bu sözlüğü Arapça egemenliğine dayalı eğitim sistemine sokarak Kürtçenin düşük statüsünü yükseltmekti.
Amir Hassanpour, Kürdistan’da Milliyetçilik ve Dil

Kürdistan ilim çevrelerinin çok önem verdikleri bu sözlük, medrese eğitim sistemi içerisinde kendine yer bulmuştur.
Jan Dost, ed-Durru’s-Semîn Fî Şerhi Mêm û Zîn

Xanî’nin Kürt çocuklarına anadilde eğitim hizmeti vermek amacıyla hazırladığı bu sözlük Kürdistan’ın dört bir yanındaki medreselerde ders kitabı olarak okutulup ezberletilmekle aslında yazarının bu amacını gerçekleştirmiştir.
Tahsîn İbrahî Doskî, el-Medxal Li Diraseti’l-Edebi’l-Kurdî

Görüldüğü gibi ölümsüz Xanî Kürt çocuklarına büyük değer vermiş, bu sözlüğü yazmakla onlara Arapçayı öğrenme konusunda yardımcı olmak istemiştir. Kürdistan’da Kürtçe okuma serbest olduktan sonra Kürt çocukları bu değerli sözlüğü büyük bir zevkle okur ve bir kısmı da bunu ezberlerlerdi.
M. Emin Bozarslan, Mem û Zîn

Kürt dilinde irfan: Ehmedê Xanî Külliyatı

Ortadoğu’nun en güzel aşk hikayelerinden biri Mem û Zin. Ehmedê Xanî’nin de en tanınan eseri. Kürtçenin en önemli kalemlerinden olan Xanî’nin külliyatı Türkçe yayınlandı.

Kürt dilinde, Kürtçeden Türkçeye yapılmış çevirilerde en önemli yayın adresi olan Avesta’dan nefis bir külliyat geldi: Ehmedê Xanî Kitaplığı.

Gerçi büyük Bilge’nin Divan’ı henüz yayımlanmadı ama üç değerli eseri okurla buluştu. Mardin Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Müdürü ve Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Kadri Yıldırım’ın yetkin çeviri, kavramsal yorum notları, indeksi ve dipnotlarıyla, Xanî’nin telifatı Kürtçe bilmeyen okura ulaştı. Öncelikle Kadri Yıldırım’a, bu titiz çalışmalarından ötürü teşekkür etmeliyiz.

Gerçekten de Kürt dilinin troykasından biri ve Kürtçenin tarihi açısından da en başta geleni olan Xanî’nin eserlerini bize ulaştırması başlı başına bir düşünce ve edebiyat hadisesidir.

Kadri Yıldırım’ın, büyük Kürt bilgesi Ehmedê Xanî’nin Mem u Zin, Nubihare Biçukan ve Akideya İmane adlı eserlerini yetkin biçimde tercüme etmesi ve Avesta’nın aynı özenle bunları yayımlaması, zarfı ve mazrufuyla bu seçkin eserlerin bize ulaşması bu bakımdan ayrı bir değer kazanıyor.

...

Xanî’nin, yaşadığı dönemde, Kürt dilinin özellikle eğitim dili olarak da yaygınlaşmasına hizmet ettiğini de biliyoruz. Dini düşünceye ve edebiyata yaptığı katkının yanı sıra bu işlevini de vurgulamamız gerekiyor. Bu bağlamda, Xanî, medrese öğrencilerine ders kitabı olarak Nubihara Biçukan adlı nefis bir manzum sözlük armağan ediyor. Arapça-Kürtçe-Arapça olan bu sözlük, Yıldırım’ın da belirttiği üzre, ‘1683 yılında manzum olarak hazırlanmıştır. Bir giriş ve “kıta” adı verilen 13 bölümden oluşup farklı nüshalara göre yaklaşık 220 beyit içermektedir. Giriş, birinci bölüm ve son bölüm “mesnevî”nin kafiye sistemi (aa-bb-cc-...) ile hazırlanırken; aradaki on bir bölümde “gazel”in kafiye sistemi (aa-ba-ca-...) uygulanmıştır. Xanî arûzun vezin sistemi olarak toplam 19 bahir türünden başta recez olmak üzere klasik Kürt şiirine uygun olan yedi tanesini (recez-hezec-remel-mudari’-besît-serî’-muteqarib) kullanmıştır. Giriş ve birinci bölümün beyitleri tamamen Kürtçe olup, karşılıklı kelimelerin sıralandığı asıl sözlük kısmı ikinci bölüm ile başlamaktadır. Sözlük bölümlerindeki kelime ve ifadeler Arapça-Kürtçe olarak sıralandıkları gibi Kürtçe-Arapça olarak da sıralanmıştır. Bu bakımdan eser Arapça-Kürtçe olduğu kadar Kürtçe-Arapça bir sözlük de sayılır. Karşılıklı kelime ve ifadeleri birbirine bağlamada kullanılan anlatım dili ise tamamen Kürtçedir. Böylece karşılıklı kelimelerin dışında önemli oranda Kürtçe kelime ve ekler ortaya çıkmıştır. Xanî’nin kendi ifadesiyle “ji bo biçûkê Kurmancan” (Kürt çocukları için) hazırladığı bu eseri önemli kılan faktörlerden bazıları şunlardır:

- Genel anlamda Kürt dilinde yazılmış ilk sözlüktür. Böylece Kürt sözlükçülüğü didaktik amaçlı manzum bir eserle başlamıştır.

- Bu sözlük Xanî döneminden başlamak üzere Kürt medreselerinde ders kitabı olarak okunup ezberlenmiş, böylece şairimizin en büyük ideali ve amacı olan “anadilde eğitim” onun bu eseri sayesinde kısmen de olsa gerçekleşmiştir...

...

Sadık Yalsızuçanlar, Star Kitap Eki, 11.08.2011